Dark Mode සහ අපේ සමාජ මාධ්‍ය පුරුදු
අඳුරු ප්‍රකාරය හෙවත් Dark Mode යනු අප බොහෝ දෙනෙක් එදිනෙදා භාවිතා කරන ස්මාර්ට්ෆෝන්, පරිගණක සහ විවිධ යෙදුම්වල දක්නට ලැබෙන ජනප්‍රිය විශේෂාංගයකි. සරලවම කිවහොත්, Dark Mode මගින් යෙදුමක හෝ උපාංගයක අතුරු මුහුණතේ වර්ණ පටිපාටිය, සාම්ප්‍රදායිකව අප දකින ලා පැහැති පසුබිමක කළු අකුරු වෙනුවට, අඳුරු පැහැති පසුබිමක ලා පැහැති අකුරු ලෙස වෙනස් කරයි.1 Facebook, Instagram, Twitter, YouTube වැනි අතිශය ජනප්‍රිය සමාජ මාධ්‍ය වේදිකා රැසක්ම දැන් මෙම Dark Mode පහසුකම තම පරිශීලකයින්ට ලබා දේ. దీని ජනප්‍රියත්වයට ප්‍රධාන හේතු කිහිපයක් බලපා ඇත. ඇස්වලට ඇතිවන වෙහෙස අඩු වීම, ජංගම දුරකථනවල බැටරි ආයු කාලය ඉතිරි වීම සහ එය ලබා දෙන නවීන, ආකර්ෂණීය පෙනුම ඒ අතරින් ප්‍රධානය.2
සමාජ මාධ්‍ය අද වන විට අපගේ දෛනික ජීවිතයේ අනිවාර්ය අංගයක් බවට පත්ව තිබේ. සන්නිවේදනය, තොරතුරු ලබා ගැනීම, දැනුම සෙවීම, විනෝදාස්වාදය ලැබීම මෙන්ම ව්‍යාපාරික කටයුතු සඳහා ද අප සමාජ මාධ්‍ය මත විශාල වශයෙන් රඳා පවතී. මෙම තත්ත්වය තුළ, Dark Mode වැනි විශේෂාංග අප සමාජ මාධ්‍ය භාවිතා කරන ආකාරය කෙරෙහි යම් බලපෑමක් ඇති කළ හැකිද යන්න විමසා බැලීම වැදගත් වේ. පරිශීලකයින් බොහෝ විට Dark Mode තෝරාගන්නේ එහි පැහැදිලි වාසි වන ඇස්වලට ඇති පහසුව වැනි දෑ සලකා බලමිනි. එහෙත්, මෙම පහසුව නිසාම නොදැනුවත්වම සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවල වැඩි වේලාවක් ගත කිරීමට පෙළඹවීමක් ඇතිවිය හැකිද? මෙම ලිපියේ මූලික අරමුණ වන්නේ Dark Mode භාවිතය සහ සමාජ මාධ්‍ය වලට ඇබ්බැහි වීම අතර පැවතිය හැකි මෙම සංකීර්ණ, එහෙත් බොහෝ විට නොපෙනෙන සම්බන්ධතාවය ගවේෂණය කිරීමයි.
I. අඳුරු ප්‍රකාරයේ (Dark Mode) වාසි මොනවාද?
Dark Mode භාවිතය නිසා පරිශීලකයින්ට අත්විඳිය හැකි ප්‍රධාන වාසි කිහිපයක් පවතී. මේවා බොහෝ විට ක්ෂණිකව දැනෙන සහ එහි ජනප්‍රියත්වයට සෘජුවම දායක වූ කරුණු වේ.
- ඇස්වලට ඇතිවන වෙහෙස අඩු කිරීම: Dark Mode හි ප්‍රධානතම සහ බහුලවම කතාබහට ලක්වන වාසියක් වන්නේ එය ඇස්වලට ඇතිවන පීඩනය සහ වෙහෙස අඩු කිරීමට උපකාරී වීමයි. විශේෂයෙන්ම රාත්‍රී කාලයේදී හෝ අඩු ආලෝක තත්ත්වයන් යටතේ උපාංග භාවිතා කරන විට, තිරයේ දීප්තිමත් ලා පැහැති පසුබිම සහ අවට අඳුරු පරිසරය අතර ඇති විශාල වෙනස (contrast) ඇස්වලට දැඩි පීඩනයක් ඇති කළ හැකිය. Dark Mode මගින් මෙම වෙනස අවම කර, ඇස්වලට වඩාත් පහසු දෘශ්‍ය අත්දැකීමක් ලබා දෙයි.1 දීප්තිමත් ආලෝකයට නිරාවරණය වීම සහ තිරයේ දිලිසීම (glare) අඩු වන නිසා, දිගු වේලාවක් උපාංග දෙස බලා සිටීමේදී ඇතිවන අපහසුතා අවම කරගත හැකිය.2 ඇතැම් දෘශ්‍යාබාධ හෝ දීප්තිමත් ආලෝකයට අධික සංවේදීතාවයක් දක්වන පුද්ගලයින් සඳහා, අඳුරු පසුබිමක ලා පැහැති අකුරු කියවීම වඩාත් පහසු විය හැකි බවද වාර්තා වේ.2
- බැටරි ආයු කාලය ඉතිරි කිරීම: Dark Mode භාවිතය, විශේෂයෙන්ම OLED (Organic Light-Emitting Diode) හෝ AMOLED (Active-Matrix Organic Light-Emitting Diode) වර්ගයේ තිර සහිත ස්මාර්ට්ෆෝන් සහ අනෙකුත් උපාංගවල බැටරි ආයු කාලය සැලකිය යුතු ලෙස ඉතිරි කර දීමට සමත් වේ.2 මෙයට හේතුව වන්නේ, මෙම වර්ගයේ තිරවල කළු පැහැය පෙන්වීමේදී අදාළ පික්සල (pixels) සම්පූර්ණයෙන්ම ක්‍රියා විරහිත වීමයි. එමගින් එම පික්සල සඳහා ශක්තිය වැයවීමක් සිදු නොවන අතර, සමස්තයක් ලෙස උපාංගයේ බැටරි පරිභෝජනය අඩු වේ.2
- නිල් ආලෝකයට නිරාවරණය වීම අඩු කිරීම සහ නින්දට ඇති විය හැකි බලපෑම: ස්මාර්ට්ෆෝන් සහ පරිගණක තිරවලින් නිකුත් වන නිල් ආලෝකය (blue light) පිළිබඳව මෑත කාලයේදී වැඩි අවධානයක් යොමු වී තිබේ. විශේෂයෙන්ම රාත්‍රී කාලයේදී මෙම නිල් ආලෝකයට නිරාවරණය වීම, අපගේ ශරීරයේ නින්දට පොළඹවන මෙලටොනින් (melatonin) නම් හෝමෝනය නිපදවීමේ ක්‍රියාවලියට බාධා ඇති කළ හැකිය.4 Dark Mode මගින් තිරයෙන් නිකුත් වන සමස්ත ආලෝක ප්‍රමාණය අඩු කරන අතර, ඒ හරහා නිල් ආලෝකයට නිරාවරණය වීමද යම්තාක් දුරකට සීමා කරයි.3 එමනිසා, රාත්‍රී කාලයේ Dark Mode භාවිතය මෙලටොනින් නිපදවීමට වන බාධාව අඩු කර, වඩාත් ස්වාභාවික නින්දකට සහාය විය හැකි බවට මතයක් පවතී. කෙසේ වෙතත්, මෙම වාසිය කොන්දේසි සහිත එකක් බව වටහා ගැනීම වැදගත්ය. Dark Mode තිබුණද, රාත්‍රියේ ප්‍රමාද වී සමාජ මාධ්‍ය වැනි උත්තේජනාත්මක අන්තර්ගතයන්හි නිරත වන්නේ නම්, එම මානසික උත්තේජනය විසින්ම නින්දට බාධා පැමිණවිය හැකිය.6
- පරිශීලක අත්දැකීම සහ සෞන්දර්යය: තාක්ෂණික වාසිවලට අමතරව, බොහෝ පරිශීලකයින් Dark Mode හි අඳුරු, සන්සුන් සෞන්දර්යයට කැමැත්තක් දක්වයි. එය නවීන පෙනුමක් ලබා දෙන බවත්, සමහර අවස්ථාවලදී යෙදුමේ අන්තර්ගතය වඩාත් ඉස්මතු කර පෙන්වන බවත් ඔවුන්ගේ අදහසයි.2 විශේෂයෙන්ම කේතකරණයේ (coding) යෙදෙන පුද්ගලයින් හෝ දීර්ඝ වේලාවක් ලිපි ලේඛන කියවන/ලියන අය සඳහා, Dark Mode මගින් අවධානය වඩාත් හොඳින් යොමු කළ හැකි, ගිලී ගිය (immersive) පරිසරයක් නිර්මාණය කළ හැකි බවද සඳහන් වේ.2
මෙම වාසි හේතුවෙන් Dark Mode පරිශීලකයින් අතර ඉහළ පිළිගැනීමක් ලබා තිබේ. එහෙත්, මෙම පහසුව සහ සුවපහසුව, නොදැනුවත්වම අපගේ සමාජ මාධ්‍ය භාවිත රටාවන්ට බලපෑම් කරන්නේ කෙසේද යන්න මීළඟට විමසා බැලිය යුතුය. ඇස්වලට දැනෙන වෙහෙස අඩු වීම නිසා, සාමාන්‍යයෙන් අප තිරයෙන් ඉවත් වීමට හේතු වන ස්වාභාවික “නැවතුම් සංඥාවක්” (stopping cue) මගහැරී යා හැකි අතර, එය දිගු වේලාවක් සමාජ මාධ්‍යවල රැඳී සිටීමට වක්‍රාකාරව දිරිගැන්වීමක් විය හැකිය.
II. සමාජ මාධ්‍ය වලට ඇබ්බැහි වීම යනු කුමක්ද?
සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහිය යනු සමාජ මාධ්‍ය වේදිකා අධික ලෙස සහ පාලනයකින් තොරව භාවිතා කිරීමට ඇති දැඩි පෙළඹවීමයි. මෙය පුද්ගලයෙකුගේ දෛනික ක්‍රියාකාරකම්, වගකීම්, සබඳතා සහ මානසික සෞඛ්‍යයට අහිතකර ලෙස බලපෑම් කළ හැකිය.7 සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහිය හඳුනාගත හැකි ලක්ෂණ කිහිපයක් පවතී.
සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහියේ අනතුරු ඇඟවීමේ ලක්ෂණ:
- අධික කාලයක් ගත කිරීම: දිනපතා සැලකිය යුතු කාලයක් සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවල ගත කිරීම, බොහෝ විට තමන් බලාපොරොත්තු වූවාට වඩා වැඩි වේලාවක් එහි රැඳී සිටීම.7
- නිරන්තර පරීක්ෂා කිරීම: අලුත් යාවත්කාලීන කිරීම් (updates), පණිවිඩ හෝ දැනුම්දීම් (notifications) සඳහා නිතර නිතර සමාජ මාධ්‍ය පරීක්ෂා කිරීමේ දැඩි අවශ්‍යතාවයක් දැනීම.7
- ඉවත්වීමේ රෝග ලක්ෂණ (Withdrawal Symptoms): සමාජ මාධ්‍ය වෙත පිවිසීමට නොහැකි වූ විට නොසන්සුන් බව, කනස්සල්ල, කෝපය හෝ කම්මැලිකමක් වැනි හැඟීම් අත්විඳීම.7
- වගකීම් පැහැර හැරීම: සමාජ මාධ්‍ය භාවිතය නිසා පාසල් වැඩ, රැකියා ස්ථානයේ වගකීම්, පවුලේ කටයුතු හෝ පෞද්ගලික සබඳතා වැනි වැදගත් දේවල් පැහැර හැරීම හෝ ඒවාට ප්‍රමුඛත්වය නොදීම.7
- මානසික සෞඛ්‍ය ගැටලු: සමාජ මාධ්‍ය භාවිතය නිසා කාංසාව, මානසික අවපීඩනය, තනිකම, අඩු ආත්ම අභිමානය වැනි මානසික සෞඛ්‍ය ගැටලු උත්සන්න වීම හෝ අලුතින් ඇතිවීම.7
- සමාජ අනුමැතිය මත යැපීම: ලයික් (likes), කොමෙන්ට් (comments), ෂෙයාර් (shares) හෝ දර්ශන (views) වැනි දේ නොලැබුණු විට දැඩි කලකිරීමට, දුකට හෝ කෝපයට පත්වීම.8
- සැබෑ ලෝකයෙන් දුරස් වීම: මුහුණට මුහුණ සන්නිවේදනයට වඩා සමාජ මාධ්‍ය හරහා මිතුරන්, පවුලේ අය සහ අන් අය සමඟ සන්නිවේදනය කිරීමට වැඩි මනාපයක් දැක්වීම.8
- නිරන්තරයෙන් බෙදාහදා ගැනීම: තමන්ගේ එදිනෙදා ජීවිතයේ සෑම කුඩා දෙයක්ම (කන බොන දේ, යන එන තැන්, සිතුවිලි) සමාජ මාධ්‍යවල බෙදාහදා ගැනීමේ දැඩි අවශ්‍යතාවයක් දැනීම.8
සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහියට බලපාන මනෝවිද්‍යාත්මක සාධක කිහිපයක් හඳුනාගෙන ඇත. මේවා බොහෝ විට සමාජ මාධ්‍ය වේදිකා නිර්මාණය කර ඇති ආකාරය හා ගැඹුරින් සම්බන්ධ වේ.
- ත්‍යාග පද්ධතිය (Reward System) සහ ඩොපමයින් (Dopamine): සමාජ මාධ්‍යවල ඇති ලයික්, කොමෙන්ට්, ෂෙයාර් සහ දැනුම්දීම් වැනි අංග අපගේ මොළයේ ඩොපමයින් නම් ස්නායු සම්ප්‍රේෂකය (neurotransmitter) මුදා හැරීමට හේතු වේ.7 ඩොපමයින් යනු සතුට, තෘප්තිය සහ අභිප්‍රේරණය (motivation) හා සම්බන්ධ රසායනිකයකි. සමාජ මාධ්‍ය ක්‍රියාවකින් ඩොපමයින් මුදා හැරුණු විට, අපට යම් තාවකාලික සතුටක් දැනෙන අතර, එම ක්‍රියාව නැවත නැවතත් කිරීමට අප පෙළඹේ. මෙය “ඩොපමයින් ලූප්” (dopamine loop) එකක් ලෙස හැඳින්වෙන අතර, එය ඇබ්බැහි වීමේ රටා ශක්තිමත් කිරීමට දායක වේ.
- නොලැබී යෑමේ බිය (Fear of Missing Out – FOMO): සමාජ මාධ්‍යවල නිරන්තරයෙන් ගලා එන තොරතුරු, පුවත්, මිතුරන්ගේ යාවත්කාලීන කිරීම් ආදිය නිසා, තමන් යම් වැදගත් දෙයක් හෝ සිදුවීමක් මගහැර ගනීවි යන බියක් (FOMO) බොහෝ දෙනෙකුට ඇති වේ.7 මෙම බිය නිසා ඔවුන් නිතර නිතර සමාජ මාධ්‍ය පරීක්ෂා කිරීමටත්, හැකි තාක් කල් එහි රැඳී සිටීමටත් පෙළඹේ.
- පලායාම (Escapism): සමහරුන්ට, සැබෑ ජීවිතයේ ඇතිවන ආතතිය, ගැටලු, කම්මැලිකම හෝ තනිකම වැනි දේවලින් තාවකාලිකව මිදීමට සමාජ මාධ්‍ය එක්තරා ආකාරයක පලායාමක් (escapism) ලෙස ක්‍රියා කරයි.7
- සම වයසේ මිතුරන්ගේ බලපෑම (Peer Influence): විශේෂයෙන්ම තරුණ පිරිස් අතර, සම වයසේ මිතුරන් සමාජ මාධ්‍ය භාවිතා කරන ආකාරය, ඔවුන් බෙදාගන්නා අන්තර්ගතයන් සහ ඔවුන් අතර ඇති අන්තර්ක්‍රියා, පුද්ගලයෙකුගේ සමාජ මාධ්‍ය භාවිතයට සහ ඒ පිළිබඳ ආකල්පවලට බලපෑම් කළ හැකිය.7
- පෙළඹවීමේ තාක්ෂණය (Persuasive Technology): සමාජ මාධ්‍ය වේදිකා බොහොමයක් නිර්මාණය කර ඇත්තේ පරිශීලකයින් හැකි තාක් කල් තම වේදිකාව තුළ රඳවා තබා ගැනීමට සහ නිතර නැවත පැමිණීමට සැලැස්වීමටයි. මේ සඳහා “පෙළඹවීමේ තාක්ෂණය” නමින් හැඳින්වෙන විවිධ නිර්මාණ මූලධර්ම සහ මනෝවිද්‍යාත්මක ක්‍රමවේද භාවිතා කරනු ලබයි. උදාහරණ ලෙස, රතු පැහැති දැනුම්දීම් සංකේත (notification badges), අනන්ත අනුචලනය (infinite scroll – කිසිදා අවසන් නොවන පුවත් සංග්‍රහ), ස්වයංක්‍රීයව වාදනය වන වීඩියෝ (autoplay videos), සහ පුද්ගලාරෝපිත අන්තර්ගත නිර්දේශ (personalized content recommendations) දැක්විය හැකිය.9 ට්‍රිස්ටන් හැරිස් (Tristan Harris) වැනි තාක්ෂණික සදාචාරය පිළිබඳ විශේෂඥයින් පෙන්වා දෙන්නේ මෙම තාක්ෂණයන් හුදෙක් පරිශීලකයාට සේවය කරන මෙවලම් ලෙස නොව, පරිශීලකයාගේ අවධානය පැහැරගෙන, ඔවුන්ගේ මනෝවිද්‍යාවට එරෙහිව ක්‍රියා කරමින්, ඇබ්බැහි වීමේ රටා නිර්මාණය කරන බවයි.10 මෙම තත්ත්වය සලකා බලන විට, සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහිය යනු හුදෙක් පරිශීලකයාගේ දුර්වලතාවයක් පමණක් නොව, බොහෝ විට වේදිකාවල නිර්මාණයේම ප්‍රතිඵලයක් විය හැකි බව පැහැදිලි වේ.
III. අඳුරු ප්‍රකාරය (Dark Mode) සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහියට බලපාන්නේ කෙසේද?
Dark Mode භාවිතය සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහිය කෙරෙහි බලපෑම් කළ හැකි ආකාරය පිළිබඳව සලකා බලන විට, එය සරල, එක එල්ලේ පිළිතුරක් ඇති කාරණයක් නොවන බව පැහැදිලි වේ. එය එක් අතකින් පරිශීලකයාට පහසුවක් සලසන අතරම, තවත් අතකින් නොදැනුවත්වම ඇබ්බැහි වීමේ අවදානම වැඩි කළ හැකි “දෙබිඩි කඩුවක්” ලෙස ක්‍රියා කළ හැකිය.
- වැඩි පහසුව, වැඩි භාවිතය?Dark Mode හි ප්‍රධාන වාසියක් ලෙස අප හඳුනාගත්තේ එය ඇස්වලට ඇතිවන වෙහෙස අඩු කර, කියවීමේ පහසුව වැඩි කරන බවයි.2 මෙමගින් පරිශීලකයින්ට කිසිදු සැලකිය යුතු ශාරීරික අපහසුතාවයකින් තොරව, දිගු වේලාවක් සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවල රැඳී සිටීමට හැකි වේ. සාමාන්‍යයෙන්, ඇස්වලට දැනෙන වෙහෙස, තෙහෙට්ටුව හෝ අපහසුතාවය නිසා යම් අවස්ථාවකදී අපි ස්වභාවිකවම තිරයෙන් ඉවත් වීමට හෝ විවේකයක් ගැනීමට පෙළඹෙමු. මෙය අපගේ තිර කාලය (screen time) සීමා කරන ස්වාභාවික “නවත්වන සංඥාවක්” ලෙස ක්‍රියා කරයි. එහෙත්, Dark Mode මගින් මෙම සංඥාව දුර්වල කළ හැකි අතර, එමගින් නොදැනුවත්වම සමාජ මාධ්‍ය භාවිත කාලය දීර්ඝ වීමට ඉඩ සලසයි. මෙම “සුවපහසු” දීර්ඝ භාවිතය, සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවල දැනටමත් පවතින ඇබ්බැහි කරවන සුළු අංග (උදා: නිමක් නැති පුවත් සංග්‍රහ, ක්ෂණික දැනුම්දීම්, සිත් ඇදගන්නා වීඩියෝ) සමඟ වැඩි වේලාවක් නිරත වීමට මග පෑදිය හැකිය. පරිශීලකයාට “හොඳින්” දැනුණද, මෙම හැඟීම ඔවුන්ගේ යහපතට නොවන චර්යාවකට මග පෑදිය හැකිය.
- පෙළඹවීමේ තාක්ෂණයේ තවත් මෙවලමක්ද?සමාජ මාධ්‍ය සමාගම්වල මූලික ව්‍යාපාරික අරමුණක් වන්නේ පරිශීලකයින් හැකි තාක් කල් තම වේදිකාවල රඳවා තබා ගැනීම සහ ඔවුන්ගේ නිරත වීම (engagement) ඉහළ නැංවීමයි.9 Dark Mode, පරිශීලකයාට සෘජුවම පහසුවක් සලසන අතරම, මෙම දීර්ඝකාලීන නිරත වීමට වක්‍රාකාරව සහාය දක්වන අංගයක් ලෙසද ක්‍රියා කළ හැකිය. පරිශීලකයා වැඩි වේලාවක් වේදිකාවේ රැඳී සිටින විට, ඔවුන් දැන්වීම් නැරඹීමට, දත්ත සැපයීමට සහ වේදිකාවේ අනෙකුත් අංග සමඟ අන්තර්ක්‍රියා කිරීමට ඇති ඉඩකඩද වැඩි වේ. සමහර අධ්‍යයනයන් පෙන්වා දෙන පරිදි, Dark Mode වැනි විශේෂාංග මගින් පරිශීලක රඳවා තබා ගැනීම (user retention) සහ නිරත වීමේ කාලය වැඩි දියුණු කළ හැකි බව සමාගම් දනී.3 මෙහිදී, පරිශීලකයා Dark Mode තෝරාගන්නේ ඇස්වලට ඇති පහසුව හෝ බැටරි ඉතිරිය වැනි පෞද්ගලික වාසි සඳහා වුවද, වේදිකාව එය අගය කරන්නේ පරිශීලක නිරත වීම වැඩි කිරීමට එය දායක වන නිසා විය හැකිය. Dark Mode සෘජුවම ඇබ්බැහියක් ඇති නොකළත්, එය දැනටමත් ඇබ්බැහි කරවන ලෙස නිර්මාණය කර ඇති පද්ධතියක, භාවිතය පහසු කරවන සහ දීර්ඝ කරවන අංගයක් ලෙස ක්‍රියා කිරීමේ හැකියාවක් පවතී.
- නින්දේ සාධකය: සංකීර්ණ තත්ත්වයක්Dark Mode මගින් නිල් ආලෝකයට නිරාවරණය වීම අඩු කරන බවත්, එය නින්දට සහාය විය හැකි බවත් අප පෙරදී සාකච්ඡා කළෙමු.4 කෙසේ වෙතත්, මෙම කාරණයද එතරම් සරල නැත. Dark Mode තිබුණද, රාත්‍රියේ ප්‍රමාද වී සමාජ මාධ්‍ය භාවිතා කිරීම, එහි අන්තර්ගතයේ ඇති උත්තේජනාත්මක ස්වභාවය (stimulating content) නිසා නින්දට බාධා ඇති කළ හැකිය.6 උදාහරණයක් ලෙස, උණුසුම් විවාද, සිත් ඇදගන්නා වීඩියෝ, හෝ මිතුරන් සමඟ කරන චැට් සංවාද වැනි දේ අපගේ මොළය සක්‍රීය කර, නින්දට යාම ප්‍රමාද කළ හැකිය. Dark Mode නිසා රාත්‍රියේ වැඩි වේලාවක් “සුවපහසුව” සමාජ මාධ්‍ය භාවිතා කිරීමට යමෙකු පෙළඹුනහොත්, නිල් ආලෝකය අඩු වුවද, මෙම මානසික උත්තේජනය නිසා නින්ද ප්‍රමාද විය හැකිය. නින්ද අහිමි වීම හෝ ප්‍රමාණවත් නින්දක් නොලැබීම, අපගේ ආවේග පාලනය (impulse control) දුර්වල කිරීමට, තීරණ ගැනීමේ හැකියාව අඩු කිරීමට සහ සමස්තයක් ලෙස ඇබ්බැහි වීමේ අවදානම වැඩි කිරීමට හේතු විය හැකි බව පර්යේෂණ මගින් පෙන්වා දී ඇත.12 එබැවින්, Dark Mode හි නින්දට ඇති වාසිය, එය භාවිතා කරන ආකාරය සහ වේලාව මත රඳා පවතී.
- සමහර අයට කියවීමේ අපහසුතාබහුතරයක් පරිශීලකයින්ට Dark Mode පහසුවක් ගෙන දුන්නද, ඇතැම් දෘශ්‍යාබාධ (උදා: ඇස්ටිග්මැටිස්වාදය – astigmatism, මයෝපියාව – myopia) ඇති පුද්ගලයින්ට අඳුරු පසුබිමක සුදු හෝ ලා පැහැති අකුරු කියවීමේදී “හේලෝ ආචරණය” (halo effect – අකුරු වටා බොඳ වූ ආලෝක වළල්ලක් ලෙස පෙනීම) වැනි අපහසුතා ඇති විය හැකි බව වාර්තා වේ.4 මෙවැනි අවස්ථාවලදී, Dark Mode භාවිතය ඇස්වලට වැඩි වෙහෙසක් ගෙන දිය හැකි අතර, එය ඔවුන්ගේ භාවිත කාලය ස්වභාවිකවම සීමා කිරීමට හේතු විය හැකිය. කෙසේ වෙතත්, මෙය සාපේක්ෂව සුළුතරයකට බලපාන තත්ත්වයකි.
මේ අනුව, Dark Mode යනු සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහිය සම්බන්ධයෙන් සලකා බලන විට, එහි වාසි මෙන්ම සැඟවුණු අවාසි ද ගෙන දිය හැකි සංකීර්ණ අංගයක් බව පැහැදිලිය. එය පරිශීලකයාට සුවපහසුවක් ලබා දෙන අතරම, එම සුවපහසුවම නොදැනුවත්වම අධික භාවිතයකට සහ ඒ හරහා ඇබ්බැහි වීමේ අවදානමකට මග පෑදිය හැකිය.
IV. සවිඥානික භාවිතය: අඳුරු ප්‍රකාරය (Dark Mode) සහ සමාජ මාධ්‍ය සමබරව පාවිච්චි කරන්නේ කොහොමද?
Dark Mode භාවිතය සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහියට බලපෑම් කළ හැකි ආකාරය පිළිබඳව දැන් අපට යම් අවබෝධයක් ඇත. මෙහිදී වැදගත්ම කරුණ වන්නේ, Dark Mode යනු සියලු ගැටලුවලට විසඳුමක් නොවන බවත්, එය හුදෙක් එක් තාක්ෂණික අංගයක් පමණක් බවත් තේරුම් ගැනීමයි. Dark Mode මගින් ලැබෙන පහසුව, සමාජ මාධ්‍ය අධික ලෙස භාවිතයෙන් ඇති විය හැකි මානසික, චර්යාත්මක සහ සමාජීය ගැටලු සඳහා සම්පූර්ණ විසඳුමක් ලබා නොදේ. සැබෑ ඩිජිටල් සුවතාවයක් (digital well-being) ළඟා කර ගැනීම සඳහා, Dark Mode මත පමණක් රඳා නොසිට, වඩාත් පුළුල්, සවිඥානික ප්‍රවේශයක් අනුගමනය කිරීම අත්‍යවශ්‍ය වේ.
සමාජ මාධ්‍ය ඇබ්බැහියෙන් මිදීමට හෝ එය පාලනය කර ගැනීමට සහ Dark Mode වැනි විශේෂාංග සෞඛ්‍ය සම්පන්න ලෙස භාවිතා කිරීමට උපකාරී වන ප්‍රායෝගික උපදෙස් කිහිපයක් පහත දැක්වේ:
සෞඛ්‍ය සම්පන්න සමාජ මාධ්‍ය භාවිතය සඳහා උපදෙස්:
- කාල සීමා නියම කර ගැනීම (Set Time Limits): දිනපතා හෝ සතිපතා ඔබ සමාජ මාධ්‍ය සඳහා කොපමණ කාලයක් වෙන් කරනවාද යන්න පිළිබඳව සවිඥානිකව තීරණය කරන්න. එම කාල සීමාවන්ට අනුගත වීමට උත්සාහ කරන්න.14 බොහෝ ස්මාර්ට්ෆෝන්වල ඇති “ඩිජිටල් සුවතා” (Digital Wellbeing) හෝ “තිර කාලය” (Screen Time) වැනි මෙවලම් මේ සඳහා ඔබට සහාය වනු ඇත.
- දැනුම්දීම් (Notifications) කළමනාකරණය කර ගැනීම: සමාජ මාධ්‍ය යෙදුම්වලින් නිරන්තරයෙන් ලැබෙන දැනුම්දීම්, අපගේ අවධානය විසිරුවා හැරීමටත්, නිතර නිතර එම යෙදුම් වෙත ඇදී යාමටත් ප්‍රධාන හේතුවකි.10 එබැවින්, අත්‍යවශ්‍ය නොවන දැනුම්දීම් අක්‍රිය (turn off) කරන්න. ඔබට වැදගත් යැයි සිතෙන යෙදුම් කිහිපයකට පමණක් දැනුම්දීම් සීමා කරන්න.
- භාවිතය පිළිබඳව සවිඥානික වීම (Be Mindful of Your Usage): ඔබ සමාජ මාධ්‍ය භාවිතා කරන්නේ ඇයි? ඔබට එයින් සැබවින්ම ලැබෙන්නේ කුමක්ද? එය ඔබගේ මනෝභාවයට, සිතුවිලිවලට සහ ක්‍රියාවන්ට බලපාන්නේ කෙසේද? යන්න පිළිබඳව අවංකව සිතා බලන්න. “ඩූම්-ස්ක්‍රෝලින්” (doom-scrolling – නිමක් නැතිව නිෂේධාත්මක පුවත් හෝ අන්තර්ගතයන් කියවීම) වැනි අහිතකර රටාවලින් මිදීමට උත්සාහ කරන්න.6
- නින්දට පෙර තිර භාවිතය සීමා කිරීම (Limit Screen Time Before Bed): ඔබ Dark Mode භාවිතා කළත්, නින්දට යාමට අවම වශයෙන් පැයකට හෝ දෙකකට පෙර (සමහර මූලාශ්‍ර පැය 2ක් නිර්දේශ කරයි 15) සියලුම ආකාරයේ තිර (ස්මාර්ට්ෆෝන්, ටැබ්ලට්, පරිගණක, රූපවාහිනී) භාවිතයෙන් වැළකීම වඩාත් සුදුසුය. උත්තේජනාත්මක අන්තර්ගතයෙන් වැළකී, නින්දට සූදානම් වීම සඳහා පොතක් කියවීම, භාවනා කිරීම, හෝ සන්සුන් සංගීතයට සවන් දීම වැනි ක්‍රියාකාරකම්වල නිරත වන්න.6
- සැබෑ ලෝකයේ සබඳතාවලට මුල් තැන දීම (Prioritize Real-World Connections): සමාජ මාධ්‍ය හරහා ගොඩනැගෙන සබඳතා යම්තාක් දුරකට වැදගත් වුවද, මුහුණට මුහුණ හමුවීම්, පවුලේ අය සහ මිතුරන් සමඟ ගුණාත්මක කාලයක් ගත කිරීම සහ සැබෑ ලෝකයේ අන්තර්ක්‍රියා සඳහා ප්‍රමුඛත්වය දෙන්න.8
- අන්තර්ගතය විචාරශීලීව තෝරා ගැනීම (Curate Your Content): ඔබ සමාජ මාධ්‍යවල අනුගමනය කරන (follow) ගිණුම් සහ ඔබ නරඹන අන්තර්ගතයන් පිළිබඳව සැලකිලිමත් වන්න. ඔබව සතුටු කරන, දැනුවත් කරන, හෝ ඔබට ධනාත්මකව බලපෑම් කරන ගිණුම් සහ අන්තර්ගතයන් තෝරාගන්න.14 ඔබව අන් අය සමඟ සංසන්දනය කිරීමට, කලකිරීමට පත් කිරීමට හෝ නිෂේධාත්මක හැඟීම් ඇති කිරීමට හේතු වන අන්තර්ගතයන්ගෙන් හැකිතාක් දුරස් වන්න.
- නිතිපතා විවේක ගැනීම (Take Regular Breaks): දවස පුරාම හෝ සතියකට වරක් වැනි කාලයක් සමාජ මාධ්‍යවලින් සම්පූර්ණයෙන්ම ඉවත් වී “ඩිජිටල් ඩීටොක්ස්” (digital detox) එකක් අත්හදා බැලීමෙන්, සමාජ මාධ්‍ය මත ඇතිවන යැපීම අඩු කර ගැනීමටත්, වෙනත් ප්‍රයෝජනවත් ක්‍රියාකාරකම් සඳහා කාලය සොයා ගැනීමටත් හැකි වේ.9
මෙම උපදෙස් පිළිපැදීමෙන්, Dark Mode වැනි විශේෂාංගවලින් ලැබෙන වාසි භුක්ති විඳින අතරම, සමාජ මාධ්‍ය භාවිතය වඩාත් සෞඛ්‍ය සම්පන්න සහ සමබර එකක් බවට පත් කර ගැනීමට ඔබට හැකි වනු ඇත. මෙහිදී වැදගත් වන්නේ, තාක්ෂණය අපව පාලනය කරනවා වෙනුවට, අප තාක්ෂණය පාලනය කිරීමට ඉගෙන ගැනීමයි.
V. නිගමනය: තාක්ෂණය අපේ අතේ
අඳුරු ප්‍රකාරය හෙවත් Dark Mode යනු ඇස්වලට දැනෙන වෙහෙස අඩු කිරීම, බැටරි ආයු කාලය සුරැකීම සහ ඇතැම් විට කියවීමේ පහසුව වැඩි කිරීම වැනි සැබෑ වාසි රැසක් ලබා දෙන ප්‍රයෝජනවත් තාක්ෂණික අංගයක් බව මෙම ලිපිය පුරා කළ සාකච්ඡාවෙන් පැහැදිලි වේ. එහි නවීන පෙනුම සහ පරිශීලක අත්දැකීමට එය එක් කරන සුවපහසුව නිසා බොහෝ දෙනෙක් එයට කැමැත්තක් දක්වති.
කෙසේ වෙතත්, Dark Mode භාවිතය, සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවල නිර්මාණය තුළම අන්තර්ගත විය හැකි ඇබ්බැහි කරවන සුළු ස්වභාවයෙන් අපව සම්පූර්ණයෙන්ම ආරක්ෂා නොකරන බව අවධාරණය කළ යුතුය. Dark Mode මගින් ලැබෙන සුවපහසුව, නොදැනුවත්වම අප සමාජ මාධ්‍යවල ගත කරන කාලය දීර්ඝ කිරීමටත්, එමගින් ඇබ්බැහි වීමේ අවදානම වැඩි කිරීමටත් වක්‍රාකාරව දායක විය හැකිය. විශේෂයෙන්ම, නින්දට පෙර උත්තේජනාත්මක අන්තර්ගතයන් සමඟ Dark Mode හි වැඩි වේලාවක් ගත කිරීම, නිල් ආලෝකය අඩු වුවද, නින්දට අහිතකර ලෙස බලපෑ හැකිය. නින්ද අහිමි වීම, ආවේග පාලනය දුර්වල කර ඇබ්බැහි වීමේ චක්‍රය තවදුරටත් ශක්තිමත් කළ හැකිය.
එබැවින්, අපගේ ඩිජිටල් පුරුදු පිළිබඳව අප නිරන්තරයෙන් සවිඥානික විය යුතු අතර, තාක්ෂණය අපගේ යහපතට මිස අයහපතට හේතු නොවන ලෙස භාවිතා කිරීමට වගබලා ගත යුතුය. තාක්ෂණය යනු හුදෙක් මෙවලමක් පමණි. එම මෙවලම අපගේ ජීවිතවලට ධනාත්මකව දායක වන ආකාරයට භාවිතා කිරීමේ හැකියාව සහ වගකීම අප සතුය. Dark Mode වැනි විශේෂාංග සහ සමස්තයක් ලෙස සමාජ මාධ්‍ය වේදිකා, අපගේ මානසික සෞඛ්‍යයට, සබඳතාවලට සහ සමස්ත ජීවන තත්ත්වයට හිතකර වන අයුරින් භාවිතා කිරීමට දැනුවත් තීරණ ගැනීම පාඨකයා සතු කාර්යයකි.
අවසාන වශයෙන්, තාක්ෂණික සමාගම්වලටද “මානව හිතකාමී තාක්ෂණය” (humane technology) සහ සදාචාරාත්මක නිර්මාණ මූලධර්ම (ethical design) අනුගමනය කරමින්, පරිශීලක සුභසාධනයට ප්‍රමුඛත්වය දීමේ වගකීමක් ඇති බවද සිහිපත් කළ යුතුය.11 පරිශීලකයින් සවිබල ගැන්වීම සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න ඩිජිටල් පරිසරයක් නිර්මාණය කිරීම සඳහා පරිශීලකයින්, නිර්මාණකරුවන් සහ සමාගම් යන සියලු පාර්ශ්වයන් එක්ව කටයුතු කිරීම අත්‍යවශ්‍ය වේ.
Leave a Reply